تاثیر تحریم‌ بر تجارت ایران و راهکارهای مواجهه

مقدمه: تبیین اثر تاثیر تحریم‌ بر تجارت ایران و واردکنندگان ایرانی

واردات به عنوان یکی از شریان‌های حیاتی اقتصاد ایران، نقشی بی‌بدیل در تأمین کالاهای اساسی، مواد اولیه صنعتی و تجهیزات مورد نیاز تولیدکنندگان داخلی ایفا می‌کند.¹ با این حال، واردکنندگان ایرانی در دهه‌های اخیر با چالش‌های بی‌سابقه‌ای روبرو بوده‌اند که ناشی از یک شبکه پیچیده از تحریم‌های اقتصادی بین‌المللی است.⁴ این تحریم‌ها نه تنها مسیرهای مستقیم تجارت را مسدود کرده، بلکه زیرساخت‌های مالی و لجستیکی را نیز به شدت تحت تأثیر قرار داده‌اند. درک دقیق این قوانین و تأثیرات آن‌ها، و همچنین آشنایی با راهکارهای قانونی و عملیاتی موجود، برای هر واردکننده‌ای که قصد ادامه فعالیت در این فضای پرریسک را دارد، ضروری است.⁴

این گزارش به عنوان یک نقشه راه جامع، به بررسی تخصصی این پدیده می‌پردازد. هدف آن، کالبدشکافی چارچوب‌های حقوقی تحریم‌ها، تحلیل تأثیرات ملموس آن‌ها بر فرآیندهای وارداتی و در نهایت، ارائه راهکارهای عملی و هوشمندانه برای مدیریت چالش‌ها است. در این راستا، گزارش از تحلیل بنیادین قوانین به سمت راهکارهای کاربردی و قابل اجرا برای واردکنندگان پیش می‌رود و تلاش می‌کند به فعالان اقتصادی بینشی عمیق برای اتخاذ تصمیمات آگاهانه ارائه دهد.

بخش اول: کالبدشکافی چارچوب‌های حقوقی تحریم‌های بین‌المللی علیه ایران

فصل ۱: تحریم‌های یک‌جانبه ایالات متحده و مکانیزم‌های اجرایی آن

تحریم‌های آمریکا علیه ایران از پیچیده‌ترین و گسترده‌ترین نظام‌های تحریمی در جهان محسوب می‌شود که نه تنها اشخاص و نهادهای آمریکایی، بلکه شرکت‌ها و افراد خارجی را نیز هدف قرار می‌دهد.⁶ این نظام بر پایه مجموعه‌ای از قوانین کلیدی بنا شده است. از جمله مهم‌ترین این قوانین می‌توان به «قانون تحریم‌های جامع، پاسخگویی و عدم سرمایه‌گذاری ایران» (CISADA)، «قانون اختیارات دفاع ملی» (NDAA) و «قانون مقابله با دشمنان آمریکا از طریق تحریم‌ها» (CAATSA) اشاره کرد.⁷

هر یک از این قوانین محدودیت‌های خاصی را بر تجارت و تعاملات مالی با ایران تحمیل می‌کنند. به عنوان مثال، قانون CAATSA افرادی را که در فروش یا تأمین تسلیحات نظامی به ایران نقش دارند، هدف قرار می‌دهد و دارایی‌های آن‌ها را مسدود می‌کند.⁸ در کنار این قوانین، دستورات اجرایی ریاست جمهوری، مانند فرمان اجرایی E.O. 13871، صنایع خاصی نظیر فلزات کلیدی (فولاد، آهن، آلومینیوم و مس) و صنعت خودروسازی را به صورت مستقیم مورد هدف قرار می‌دهند.⁷

اجرای این تحریم‌ها بر عهده دفتر کنترل دارایی‌های خارجی وزارت خزانه‌داری آمریکا (OFAC) است.⁹ این نهاد با انتشار فهرست‌هایی نظیر «فهرست افراد با تابعیت ویژه» (SDN List)، معاملات مالی و تجاری با اشخاص و نهادهای مشخص‌شده را ممنوع می‌کند.⁷ نقش OFAC از آن جهت حیاتی است که با اعمال تحریم‌های اولیه و ثانویه، دایره تأثیرات قوانین آمریکا را فراتر از مرزهای این کشور می‌برد.

تحریم‌های اولیه مستقیماً شهروندان و شرکت‌های آمریکایی را از تعامل با ایران منع می‌کنند، در حالی که تحریم‌های ثانویه، تهدید به مجازات شرکت‌های غیرآمریکایی هستند که با بخش‌های خاصی از اقتصاد ایران همکاری می‌کنند.⁴ همین تهدید به مجازات‌های سنگین مالی، بسیاری از شرکت‌های بین‌المللی را به دلیل ترس از دست دادن دسترسی به سیستم مالی آمریکا، از همکاری با ایران باز می‌دارد و به عنوان یکی از مهم‌ترین موانع وارداتی عمل می‌کند.¹

فصل ۲: سیاست‌های محدودکننده اتحادیه اروپا

اتحادیه اروپا نیز تحریم‌هایی را علیه ایران اعمال کرده است که مبانی حقوقی متفاوتی از تحریم‌های آمریکا دارد.¹³ این تحریم‌ها عمدتاً بر موضوعاتی نظیر حقوق بشر، گسترش تسلیحات و فعالیت‌های منطقه‌ای ایران تمرکز دارند.¹³ در این راستا، اتحادیه اروپا نیز فهرست‌هایی از افراد و نهادهای تحریم‌شده را منتشر می‌کند که شامل مسدودسازی دارایی‌ها و ممنوعیت سفر به کشورهای عضو می‌شود.¹⁵

در واکنش به تحریم‌های فراسرزمینی آمریکا، اتحادیه اروپا قانونی به نام «قانون مسدودسازی» (Blocking Statute) را تصویب کرده است.¹⁶ این قانون به شرکت‌های اروپایی اجازه می‌دهد که از قوانین تحریمی آمریکا تبعیت نکنند و در صورت متحمل شدن خسارت، از طریق دادگاه‌های اروپایی خسارت خود را از دارایی‌های آمریکایی‌ها در اروپا مطالبه کنند.¹⁶

با وجود اینکه این قانون به لحاظ حقوقی یک ابزار دفاعی مهم است، در عمل کارایی محدودی دارد.¹⁶ به دلیل تسلط دلار و سیستم مالی آمریکا بر تجارت جهانی، بسیاری از بانک‌ها و شرکت‌های بزرگ اروپایی عملاً از این قانون پیروی نمی‌کنند و همچنان از ترس مجازات‌های OFAC، از انجام معاملات با ایران خودداری می‌کنند.¹⁶ این واقعیت نشان می‌دهد که قدرت اجرایی تحریم‌ها صرفاً در قوانین رسمی خلاصه نمی‌شود، بلکه در زیرساخت‌های مالی جهانی نهفته است که دلار و سیستم بانکی آمریکا بر آن تسلط دارند.

فصل ۳: بازگشت تحریم‌های شورای امنیت سازمان ملل (مکانیسم ماشه) و شکاف حقوقی بین‌المللی

فعال شدن «مکانیسم ماشه» (Snapback) در تاریخ ۲۸ سپتامبر (۷ مهر) توسط کشورهای اروپایی عضو برجام (تروئیکای اروپا)، منجر به یک بحران حقوقی و سیاسی جدی در سطح بین‌المللی شده است. بر اساس ادعای تروئیکای اروپا، با فعال‌سازی این سازوکار، تمامی ۶ قطعنامه پیشین شورای امنیت سازمان ملل (شامل قطعنامه‌های ۱۶۹۶، ۱۷۳۷، ۱۷۴۷، ۱۸۰۳، ۱۸۳۵، و ۱۹۲۹) به‌صورت خودکار علیه ایران بازگشته است. با این حال، دبیرکل سازمان ملل متحد و اکثریت اعضای شورای امنیت، از جمله روسیه و چین، موضعی کاملاً مخالف اتخاذ کرده‌اند.

تأثیرات حقوقی و ابهامات کلیدی:

1. شکاف حقوقی بین‌المللی: در حالی که آمریکا و تروئیکای اروپا ادعا می‌کنند تحریم‌های شورای امنیت بازگشته است، ایران، روسیه و چین به‌شدت با این موضع مخالف بوده و آن را غیرقانونی، فاقد مشروعیت و فاقد مبنای حقوقی می‌دانند. این کشورها اصرار دارند که قطعنامه ۲۲۳۱ در موعد مقرر (۲۶ مهر ۱۴۰۴) منقضی شده و ادعای بازگشت تحریم‌ها صرفاً یک «ترفند حقوقی ضعیف» است. با این وجود، دبیرکل سازمان ملل متحد موضع اروپا و آمریکا را پذیرفته و بازگشت تحریم‌ها را اعلام کرده است.
2. ماهیت تحریم‌های بازگشته: تحریم‌هایی که با مکانیسم ماشه بازگشته‌اند، عمدتاً بر «کالاهای با کاربرد دوگانه» (Dual-Use) متمرکز هستند. مفاد این قطعنامه‌ها (مانند قطعنامه ۱۷۳۷) شامل جلوگیری از تأمین، فروش یا انتقال کالاها و فناوری‌های مرتبط با برنامه‌های هسته‌ای و موشکی بالستیک است. همچنین این قطعنامه‌ها به تحریم افراد و نهادهای مشخصی که در این برنامه‌ها دخیل هستند، می‌پردازند و محدودیت‌هایی بر سیستم‌های پرتاب تسلیحات هسته‌ای و ممنوعیت آموزش اتباع ایرانی در این زمینه اعمال می‌کنند.
3. تأثیر محدود بر تجارت عمومی: کارشناسان معتقدند از آنجایی که تحریم‌های آمریکا و اتحادیه اروپا از پیش در حوزه‌های نفت و بانکداری بسیار گسترده‌تر و سخت‌گیرانه‌تر اعمال شده بود، فعال شدن مکانیسم ماشه تأثیر اقتصادی مستقیمی بر صادرات نفت، کالاهای غیرنفتی و واردات کالاهای اساسی و مواد اولیه نخواهد داشت. با این حال، پیامدهای روانی و سیاسی آن می‌تواند بازارها و تصمیمات شرکت‌های بزرگ را تحت فشار قرار دهد.
4. نقش چین و روسیه: اگرچه چین و روسیه به صورت رسمی و سیاسی این اقدام را غیرقانونی می‌دانند و مانع از تصویب قطعنامه جدیدی برای تمدید ۲۲۳۱ شدند، مخالفت آن‌ها اصل بازگشت تحریم‌ها را لغو نمی‌کند. با این حال، این کشورها می‌توانند با وتوی مجدد تمدید «پنل کارشناسان تحریم» (که وظیفه نظارت بر اجرای تحریم‌ها را دارد) مانع از عملکرد مؤثر کمیته تحریم شوند.

بخش دوم: تاثیر تحریم‌ بر تجارت ایران و فرآیندهای وارداتی

فصل ۴: چالش‌های مالی و بانکی

تحریم‌ها به طور مستقیم سیستم بانکی ایران را هدف قرار داده و آن را از سیستم مالی بین‌المللی محروم کرده‌اند.¹⁷ این امر نه تنها دسترسی بانک‌های ایرانی به شبکه‌های پرداخت جهانی مانند SWIFT را محدود ساخته، بلکه استفاده از ابزارهای کلیدی تجارت بین‌الملل مانند اعتبارات اسنادی (LC)، فاینانس، ری‌فاینانس و یوزانس را نیز عملاً ناممکن کرده است.¹⁷ این محدودیت‌ها باعث شده‌اند که واردکنندگان برای انتقال وجوه خود مجبور به استفاده از روش‌های غیرمستقیم و پرریسک شوند.⁴ این روش‌ها نه تنها هزینه‌های معاملات را به شکل قابل توجهی افزایش می‌دهند (تا ۳۰ درصد در برخی موارد) بلکه ریسک‌های مالی را نیز بالا می‌برند.¹²

علاوه بر این، تحریم‌ها باعث ایجاد مشکلات سخت‌افزاری و نرم‌افزاری در سیستم بانکی ایران شده‌اند. به دلیل عدم دسترسی به قطعات و تجهیزات اصلی، بانک‌ها با چالش‌هایی در پشتیبانی و نگهداری دستگاه‌هایی مانند خودپردازها روبرو هستند.¹⁸ این مسائل، در کنار مشکلات مزمن داخلی نظیر ساختار مالی نامطلوب و زیان انباشته، عملکرد بانک‌های ایرانی را در ارائه خدمات به مشتریان به شدت تضعیف کرده است.¹⁷

فصل ۵: موانع لجستیکی و حمل‌ونقل دریایی (تشدید پس از ماشه)

صنعت حمل‌ونقل و لجستیک، به ویژه کشتیرانی، به دلیل تحریم‌های ثانویه متحمل آسیب‌های جدی شده است.¹⁹ شرکت‌های کشتیرانی تراز اول جهان و همچنین شرکت‌های بیمه بزرگ دریایی (مانند P&I clubs) به دلیل ترس از مجازات‌های آمریکا، از همکاری با ایران خودداری کرده‌اند.¹⁹ این وضعیت باعث شده تا ناوگان حمل‌ونقل ایران به شرکت‌های کوچک‌تر و نامطمئن‌تر و ناوگان‌های ملی وابسته شود.¹⁹

تشدید وضعیت در دوران پسا-ماشه:

فعال شدن مکانیسم ماشه می‌تواند در حوزه کشتیرانی و لجستیک منجر به سخت‌تر شدن شرایط شود. مهم‌ترین پیامدهای حقوقی بازگشت تحریم‌ها در این بخش عبارتند از:

• تشدید بازرسی و توقیف کشتی‌ها: تحریم‌های بازگشته (قطعنامه‌های پیشین) اجازه می‌دهند تا کشتی‌های مظنون به نقض تحریم‌ها متوقف و بازرسی شوند. نشریه تخصصی “مدیریت دریانوردی” نیز هشدار داده است که تحریم‌های بازگشته، سخت‌گیرانه‌تر هستند و صنعت کشتیرانی را به‌شدت تحت تأثیر قرار خواهند داد.
• بیمه و ریسک: هزینه بیمه کشتی‌ها به دلیل ریسک بالا، سر به فلک می‌کشد یا شرکت‌های بین‌المللی از پوشش کامل کشتی‌های فعال در مسیر ایران خودداری می‌کنند.
• افزایش هزینه‌های حمل: این شرایط منجر به افزایش استفاده از روش «ترانشیپ» (Transshipment) و افزایش قابل توجه هزینه (حداقل ۱۰۰۰ دلار برای هر کانتینر) و زمان تحویل (از ۳۰ به ۶۰ روز) می‌شود.¹²

فصل ۶: تأثیر بر زنجیره تأمین و کالاهای وارداتی

تحریم‌ها به صورت هدفمند بر بخش‌های کلیدی اقتصادی ایران از جمله صنایع فلزی، خودروسازی و نفت و پتروشیمی متمرکز شده‌اند.⁷ علاوه بر این، واردات برخی تجهیزات حساس پزشکی و آزمایشگاهی نیز منوط به اخذ مجوزهای خاص از نهادهایی مانند OFAC است.²¹ این محدودیت‌ها باعث کاهش تنوع منابع تأمین و در نتیجه، کمبود و گرانی برخی کالاها در بازار داخلی شده است.¹

تحلیل الگوی واردات نشان می‌دهد که با تشدید تحریم‌ها، برخی از واردکنندگان به جای واردات ماشین‌آلات و مواد اولیه صنعتی، به سمت واردات کالاهای مصرفی با سودآوری سریع‌تر روی آورده‌اند.¹² این تغییر الگو، اگرچه در کوتاه‌مدت جریان نقدینگی را حفظ می‌کند، اما در بلندمدت به کاهش بهره‌وری صنایع داخلی و رشد بازار سیاه و قاچاق منجر می‌شود.¹²

بخش سوم: راهکارهای قانونی و عملیاتی برای کم کردن تاثیر تحریم‌ بر تجارت ایران

فصل ۷: معافیت‌ها، مجوزهای قانونی و کالاهای با کاربرد دوگانه (Dual-Use)

با وجود تحریم‌های گسترده، برخی معافیت‌های قانونی برای واردات کالاهای خاص وجود دارد.²² دولت آمریکا از طریق OFAC مجوزهای عمومی (General Licenses) صادر می‌کند که به شهروندان و شرکت‌های آمریکایی و خارجی اجازه می‌دهد تا بدون نیاز به مجوز خاص، در معاملات مربوط به کالاهای بشردوستانه مانند غذا، دارو، و تجهیزات پزشکی مشارکت کنند.²⁴ با این حال، استفاده از این معافیت‌ها در عمل به دلیل پیچیدگی‌های بانکی و لجستیکی بسیار دشوار است.²⁵ برخی از مقامات ایرانی نیز این معافیت‌ها را “جعلی و ریاکارانه” می‌دانند، زیرا در عمل موانع مالی و بانکی اجازه استفاده مؤثر از آن‌ها را نمی‌دهد.²⁶

یکی دیگر از الزامات مهم در واردات کالاهای حساس، اخذ «گواهی کاربر نهایی» (End-User Certificate) است.²⁷ این گواهی یک سند رسمی است که توسط دولت ایران (وزارت صنعت، معدن و تجارت) به صادرکننده خارجی ارائه می‌شود و تضمین می‌کند که کالای با کاربرد دوگانه صرفاً برای مقاصد غیرنظامی و توسط کاربر نهایی مشخص‌شده استفاده خواهد شد.²⁷ فرآیند اخذ این گواهی شامل ارائه مستنداتی مانند معرفی‌نامه رسمی شرکت، پروفرما، و پروانه بهره‌برداری است.²⁸ با بازگشت تحریم‌های شورای امنیت که بر روی اقلام حساس هسته‌ای و موشکی متمرکز است، مدیریت و دریافت دقیق گواهی کاربر نهایی برای کالاهای با کاربرد دوگانه از اهمیت بالاتری برخوردار خواهد بود.

فصل ۸: استراتژی‌های مالی جایگزین با تمرکز بر چرخش به شرق

در مواجهه با محدودیت‌های بانکی، واردکنندگان به دنبال راهکارهای مالی جایگزین هستند.¹ با توجه به عدم تبعیت چین و روسیه از بازگشت تحریم‌های سازمان ملل، تمرکز بر سیستم‌های پرداخت این کشورها بیش از پیش اهمیت می‌یابد:

1. استفاده از ارزهای ملی و سامانه‌های پرداخت جایگزین:

• شبکه‌های پیام‌رسان مالی: ایران می‌تواند با استفاده از اتصال به سامانه‌های مستقل مالی چین (CIPS) و روسیه (SPFS) که برای دور زدن سوئیفت تأسیس شده‌اند، نقل و انتقالات مالی خود را با این شرکای تجاری ادامه دهد. سامانه CIPS چین که برای تسویه یوان فرامرزی فعالیت می‌کند و سامانه SPFS روسیه که تراکنش‌های بین‌بانکی را با روبل انجام می‌دهد، وابستگی به سیستم مالی دلاری را کاهش داده و ریسک تحریم را خنثی می‌کنند.
• یوان دیجیتال (e-CNY): پکن می‌تواند با استفاده از ارز دیجیتال ملی خود (یوان دیجیتال) در راستای اجرای قرارداد راهبردی ۲۵ ساله، سرمایه‌گذاری و تأمین مالی پروژه‌های زیرساختی ایران را انجام دهد. این ارز متمرکز، برای تسویه نیازی به سوئیفت ندارد و ابزاری کارآمد برای دور زدن تحریم‌های مالی غرب است.

2. تجارت تهاتری و واردات بدون انتقال ارز:

• تجارت تهاتری: «تجارت تهاتری» (Barter Trade) یا مبادله کالا به کالا، وابستگی به ارزهای خارجی را کاهش داده و راهکاری است که روسیه و چین نیز برای خنثی کردن مشکلات پرداخت و کاهش نظارت‌های غربی به آن روی آورده‌اند. این روش در روابط دوجانبه با کشورهایی مانند چین و هند به کار گرفته می‌شود.²⁹
• واردات بدون انتقال ارز: فعالان اقتصادی بر لزوم تسهیل و تبیین مقررات «واردات بدون انتقال ارز» برای تأمین مواد اولیه مورد نیاز تولیدکنندگان تأکید دارند، به خصوص در شرایطی که محدودیت‌های ارزی سخت‌تر می‌شوند.

فصل ۹: بهینه‌سازی زنجیره تأمین و تقویت کریدورهای جایگزین

واردکنندگان برای مدیریت چالش‌های لجستیکی و تأمین کالا، استراتژی‌های مختلفی را به کار می‌گیرند. یکی از رایج‌ترین این استراتژی‌ها، استفاده از «شرکت‌های واسطه» در کشورهای همسایه مانند امارات، ترکیه و چین است.¹

تقویت کریدور شمال-جنوب و اوراسیا:

با تشدید کنترل‌های دریایی، استفاده حداکثری از کریدورهای زمینی و ریلی جایگزین مانند کریدور شمال-جنوب و توافقات منطقه‌ای حیاتی است.

• توافقات اوراسیا: ایران به تازگی نقشه راه سه‌ساله همکاری اقتصادی با اتحادیه اوراسیا (شامل روسیه، بلاروس، قزاقستان، قرقیزستان و ارمنستان) را امضا کرده است. این توافقات شامل تشکیل کریدورهای سبز گمرکی، دیجیتالی شدن و گذار به ترانزیت الکترونیکی است. این همکاری‌ها، که در چارچوب موافقت‌نامه تجارت آزاد صورت می‌گیرد، تقاضا برای ترانزیت کالا از مسیر ایران به عنوان حلقه حیاتی در کریدور شمال-جنوب را افزایش می‌دهد و فرصت‌هایی را برای شرکت‌های ایرانی فراهم می‌کند تا تحویل محصولاتشان به بازار کشورهای عضو اوراسیا را تسریع بخشند.
• تنوع در حمل و نقل: به‌کارگیری راهکارهایی چون حمل‌ونقل ترکیبی (ترکیب جاده، ریل و دریا) می‌تواند انعطاف بیشتری به زنجیره تأمین داده و از توقف کامل جریان کالا جلوگیری کند.

بخش چهارم: تحلیل چشم‌انداز آینده و جمع‌بندی

فصل ۱۰: پیش‌بینی سناریوهای آینده تحریم‌ها

پیامدهای بازگشت تحریم‌های سازمان ملل (مکانیسم ماشه) به‌طور مستقیم توسط مردم و بازارهای داخلی، به‌ویژه در قیمت ارز و تورم، پرداخت خواهد شد. این فعال‌سازی که مستقیماً فروش نفت، تجارت بانکی و بازگشت ارز را هدف قرار می‌دهد، می‌تواند فشار بی‌سابقه‌ای بر ریال وارد کند.

با این حال، به دلیل تحریم‌های گسترده قبلی آمریکا، اثرگذاری واقعی مکانیسم ماشه بر صادرات نفت ایران محدود خواهد بود؛ چرا که خریداران آسیایی، به‌ویژه چین (که حدود ۸۰ درصد نفت ایران را می‌خرد)، از این وضعیت برای خرید نفت با تخفیف بیشتر استفاده می‌کنند و ساختار دو لایه بازار جهانی نفت (بخشی پایبند به تحریم و بخشی ناپایبند) حفظ خواهد شد.

توصیه‌های نهایی برای واردکنندگان:

1. اولویت‌دهی به تأمین کالاهای دوگانه: با بازگشت تحریم‌های هسته‌ای و موشکی سازمان ملل، واردکنندگان کالاهای صنعتی، تجهیزات و فناوری‌های حساس باید در درجه اول، اطمینان حاصل کنند که کالای وارداتی ذیل فهرست‌های تحریمی شورای امنیت (مانند فهرست‌های مرتبط با قطعنامه‌های ۱۷۳۷ و ۱۹۲۹) قرار نمی‌گیرد.
2. حفاظت از دارایی در برابر نوسانات ارزی: افزایش تنش‌های حقوقی و سیاسی، فشار روانی بر بازار ارز را تشدید کرده و به جهش نرخ ارز (دلار و طلا) دامن می‌زند. سرمایه‌گذاری در دارایی‌های امن مانند طلا یا نگهداری بخشی از دارایی‌ها به شکل ارزهای خارجی می‌تواند ریسک نوسانات را مدیریت کند.
3. تکیه بر شرکای شرق و کریدورها: استفاده حداکثری از زیرساخت‌های مالی مستقل چین (CIPS) و روسیه (SPFS) برای تسویه حساب و همچنین بهره‌برداری از توافقات ترانزیتی اتحادیه اوراسیا (کریدور شمال-جنوب) برای لجستیک، به‌عنوان سپرهای دفاعی در برابر تحریم‌های ثانویه غرب ضروری است.

جدول ۱: مقایسه تحریم‌های کلیدی آمریکا و اتحادیه اروپا علیه ایران

نهاد تحریم‌کننده	مبنای حقوقی اصلی	حوزه‌های اصلی تحریم	ماهیت تحریم‌ها
ایالات متحده (OFAC)	CISADA, NDAA, CAATSA, دستورات اجرایی ریاست جمهوری	مالی، انرژی (نفت، گاز)، فلزات، خودروسازی، کشتیرانی، فناوری، برنامه موشکی، حقوق بشر	اولیه (مستقیم) و ثانویه (فراسرزمینی)
اتحادیه اروپا	قطعنامه‌های شورا، مقررات حقوق بشری	حقوق بشر، اشاعه تسلیحات، تروریسم، برخی فناوری‌ها و کالاهای دوگانه	یک‌جانبه، اغلب به صورت هدفمند (علیه افراد و نهادهای خاص)
شورای امنیت (پس از ماشه)	قطعنامه‌های ۱۶۹۶، ۱۷۳۷، ۱۷۴۷، ۱۸۰۳، ۱۸۳۵، و ۱۹۲۹	اقلام و فناوری‌های مرتبط با برنامه‌های هسته‌ای و موشکی، اشخاص و نهادهای درگیر	بین‌المللی (اما با اختلاف نظر جدی چین و روسیه)

جدول ۲: مراحل و الزامات اخذ گواهی کاربر نهایی (End-User Certificate)

مرحله	الزامات و مستندات مورد نیاز	مرجع داخلی
۱. آماده‌سازی اسناد اولیه	معرفی‌نامه رسمی شرکت، نامه از کشور صادرکننده مبنی بر ضرورت گواهی، پروفرما	واردکننده
۲. ارائه مدارک شرکتی	آخرین تغییرات روزنامه رسمی شرکت، پروانه بهره‌برداری	واردکننده
۳. تکمیل تعهدنامه	چاپ تعهدنامه بر سربرگ شرکت استفاده‌کننده نهایی با مهر و امضای مقام مجاز	واردکننده
۴. اخذ گواهی نهایی	مراجعه حضوری به دفتر مقررات صادرات و واردات جهت دریافت تأییدیه و گواهی نهایی	وزارت صنعت، معدن و تجارت

جدول ۳: مقایسه راهکارهای مالی جایگزین (تمرکز بر شرق)

راهکار	مزایا	معایب و ریسک‌ها
پیمان‌های پولی و سیستم‌های SPFS/CIPS	دور زدن تحریم‌های دلار/سوئیفت، ثبات بیشتر در مبادلات با شرکای کلیدی (چین و روسیه)	محدود به روابط دوجانبه، پیچیدگی‌های فنی در اتصال بانکی
تجارت تهاتری	کاهش وابستگی به ارز خارجی، دور زدن کامل سیستم مالی	پیچیدگی در تعیین ارزش کالا، عدم انعطاف‌پذیری، محدود به روابط دوجانبه
یوان دیجیتال (e-CNY)	عدم نیاز به زیرساخت‌های مالی غرب (سوئیفت)، امکان تأمین مالی پروژه‌های کلان از سوی چین	متمرکز بودن و نظارت توسط بانک مرکزی چین، نیاز به زیرساخت پذیرش در داخل ایران

منابع

1. تأثیر تحریم‌ها بر واردات و صادرات ایران – شرکت بازرگانی سپاهان همراه, accessed on September 7, 2025, https://sepahanhamrah.com/the-impact-of-sanctions-on-irans-imports-and-exports/
2. کامل ترین فهرست کالاهای وارداتی به ایران 1402 و 1403 – کاوان تامین, accessed on September 7, 2025, https://kavantamin.com/mag/list-of-goods-imported-to-iran/
3. مهم ترین واردات ایران – لیست کالاهای وارداتی به ایران + نحوه و تعرفه گمرکی – آکادمی باسکول, accessed on September 7, 2025, https://blog.buskool.com/%D9%88%D8%A7%D8%B1%D8%AF%D8%A7%D8%AA-%D8%A7%DB%8C%D8%B1%D8%A7%D9%86/
4. تأثیر تحریم ها بر خدمات کارگو و واردات کالا به ایران – گروه بازرگانی جولایی, accessed on September 7, 2025, https://joolaei.com/impact-of-sanctions-on-cargo-and-import/
5. واردات و ترخیص کالاهای تحریمی – شرکت بازرگانی ایمن تجارت کارآمد, accessed on September 7, 2025, https://irclearance.com/blog/tarkhise-kalaye-tahrimi/
6. ارزیابی سیاسی ـ حقوقی تحریم‌های اقتصادی یک‌جانبه آمریکا علیه جمهوری اسلامی ایران, accessed on September 7, 2025, https://pkn.isu.ac.ir/article_75838.html
7. راهنمای جامع تحریم‌های ایران؛ قوانین، مجوزها و استثنائات در تراکنش‌های …, accessed on September 7, 2025, https://libralaw.ir/%D8%B1%D8%A7%D9%87%D9%86%D9%85%D8%A7%DB%8C-%D8%AC%D8%A7%D9%85%D8%B9-%D8%AA%D8%AD%D8%B1%DB%8C%D9%85%D9%87%D8%A7%DB%8C-%D8%A7%DB%8C%D8%B1%D8%A7%D9%86/
8. قانون مقابله با دشمنان آمریکا از طریق تحریم‌ها – ویکی‌پدیا، دانشنامهٔ آزاد, accessed on September 7, 2025, https://fa.wikipedia.org/wiki/%D9%82%D8%A7%D9%86%D9%88%D9%86_%D9%85%D9%82%D8%A7%D8%A8%D9%84%D9%87_%D8%A8%D8%A7_%D8%AF%D8%B4%D9%85%D9%86%D8%A7%D9%86_%D8%A2%D9%85%D8%B1%DB%8C%DA%A9%D8%A7_%D8%A7%D8%B2_%D8%B7%D8%B1%DB%8C%D9%82_%D8%AA%D8%AD%D8%B1%DB%8C%D9%85%E2%80%8C%D9%87%D8%A7
9. همه چیز درباره دفتر کنترل دارایی‌های خارجی (OFAC) – بورسینس, accessed on September 7, 2025, https://www.bourseiness.com/dictionary/office-of-foreign-asset-control
10. نظر کارشناسان: موفقیت تحریم مجدد ایران به شرایط زیادی بستگی دارد – صدای آمریکا, accessed on September 7, 2025, https://ir.voanews.com/a/us-iran-sanction/4489809.html
11. تحریم‌های جدید آمریکا علیه ایران – خبرگزاری مهر | اخبار ایران و جهان | Mehr News Agency, accessed on September 7, 2025, https://www.mehrnews.com/news/6577883/%D8%AA%D8%AD%D8%B1%DB%8C%D9%85-%D9%87%D8%A7%DB%8C-%D8%AC%D8%AF%DB%8C%D8%AF-%D8%A2%D9%85%D8%B1%DB%8C%DA%A9%D8%A7-%D8%B9%D9%84%DB%8C%D9%87-%D8%A7%DB%8C%D8%B1%D8%A7%D9%86
12. تاثیر تحریم ها بر واردات کالا از چین به ایران – صنعت حمل و نقل آنلاین, accessed on September 7, 2025, https://iran-transportation.com/%D8%AA%D8%A7%D8%AB%DB%8C%D8%B1-%D8%AA%D8%AD%D8%B1%DB%8C%D9%85-%D9%87%D8%A7-%D8%A8%D8%B1-%D9%88%D8%A7%D8%B1%D8%AF%D8%A7%D8%AA-%DA%A9%D8%A7%D9%84%D8%A7-%D8%A7%D8%B2-%DA%86%DB%8C%D9%86-%D8%A8%D9%87/
13. اتحادیه اروپا با انتشار بیانیه‌ای از اعمال تحریم‌های تازه علیه ایران خبر داد – انتخاب, accessed on September 7, 2025, https://www.entekhab.ir/fa/news/875282/%D8%A7%D8%AA%D8%AD%D8%A7%D8%AF%DB%8C%D9%87-%D8%A7%D8%B1%D9%88%D9%BE%D8%A7-%D8%A8%D8%A7-%D8%A7%D9%86%D8%AA%D8%B4%D8%A7%D8%B1-%D8%A8%DB%8C%D8%A7%D9%86%DB%8C%D9%87%E2%80%8C%D8%A7%DB%8C-%D8%A7%D8%B2-%D8%A7%D8%B9%D9%85%D8%A7%D9%84-%D8%AA%D8%AD%D8%B1%DB%8C%D9%85%E2%80%8C%D9%87%D8%A7%DB%8C-%D8%AA%D8%A7%D8%B2%D9%87-%D8%B9%D9%84%DB%8C%D9%87-%D8%A7%DB%8C%D8%B1%D8%A7%D9%86-%D8%AE%D8%A8%D8%B1-%D8%AF%D8%A7%D8%AF
14. تحریم‌های جدید اتحادیه اروپا علیه ایران – آسیانیوز ایران, accessed on September 7, 2025, https://www.asianewsiran.com/fa/newsagency/30855/%D8%AA%D8%AD%D8%B1%DB%8C%D9%85-%D8%A7%D8%AA%D8%AD%D8%A7%D8%AF%DB%8C%D9%87-%D8%A7%D8%B1%D9%88%D9%BE%D8%A7-%D8%A7%DB%8C%D8%B1%D8%A7%D9%86
15. اتحادیه اروپا ۸ فرد مرتبط با ایران را تحریم کرد – دنیای اقتصاد, accessed on September 7, 2025, https://donya-e-eqtesad.com/%D8%A8%D8%AE%D8%B4-%D8%B3%D8%A7%DB%8C%D8%AA-%D8%AE%D9%88%D8%A7%D9%86-62/4196301-%D8%A7%D8%AA%D8%AD%D8%A7%D8%AF%DB%8C%D9%87-%D8%A7%D8%B1%D9%88%D9%BE%D8%A7-%D9%81%D8%B1%D8%AF-%D9%85%D8%B1%D8%AA%D8%A8%D8%B7-%D8%A8%D8%A7-%D8%A7%DB%8C%D8%B1%D8%A7%D9%86-%D8%B1%D8%A7-%D8%AA%D8%AD%D8%B1%DB%8C%D9%85-%DA%A9%D8%B1%D8%AF
16. قانون انسداد اتحادیه اروپا, accessed on September 7, 2025, https://ireland.mfa.gov.ir/portal/GeneralCategoryServices/11632
17. سه چالش اصلی سیستم بانکی در ایران, accessed on September 7, 2025, https://www.shahrekhabar.com/news/166559670017743
18. چالش‌های سخت افزاری بانک‌ها در دوران تحریم و افزایش نرخ ارز – راه پرداخت, accessed on September 7, 2025, https://way2pay.ir/271333/
19. اثر تحریم کشتیرانی بر قیمت‌ها – فردای اقتصاد, accessed on September 7, 2025, https://www.fardayeeghtesad.com/news/6185/%D8%A7%D8%AB%D8%B1-%D8%AA%D8%AD%D8%B1%DB%8C%D9%85-%DA%A9%D8%B4%D8%AA%DB%8C%D8%B1%D8%A7%D9%86%DB%8C-%D8%A8%D8%B1-%D9%82%DB%8C%D9%85%D8%AA-%D9%87%D8%A7
20. چالش های پیش روی بیمه های دریایی در سال 1404 – Sirang Group, accessed on September 7, 2025, https://www.marineinsuranceiran.com/post/16/%DA%86%D8%A7%D9%84%D8%B4-%D9%87%D8%A7%DB%8C-%D9%BE%DB%8C%D8%B4-%D8%B1%D9%88%DB%8C-%D8%A8%DB%8C%D9%85%D9%87-%D9%87%D8%A7%DB%8C-%D8%AF%D8%B1%DB%8C%D8%A7%DB%8C%DB%8C-%D8%AF%D8%B1-%D8%B3%D8%A7%D9%84-1404
21. تحریم‌ها علیه ایران – ویکی‌پدیا، دانشنامهٔ آزاد, accessed on September 7, 2025, https://fa.wikipedia.org/wiki/%D8%AA%D8%AD%D8%B1%DB%8C%D9%85%E2%80%8C%D9%87%D8%A7_%D8%B9%D9%84%DB%8C%D9%87_%D8%A7%DB%8C%D8%B1%D8%A7%D9%86
22. 637. Is it sanctionable for non-U.S., non-Iranian persons to engage in transactions related to the provision of humanitarian and consumer goods to Iran? – Office of Foreign Assets Control, accessed on September 7, 2025, https://ofac.treasury.gov/faqs/637
23. General Licenses for Iran – How to Get OFAC License for Iran? – Sanctions Lawyers, accessed on September 7, 2025, https://sanctionslawyers.net/economic-sanctions-programs/iran/general-licenses-for-iran/
24. Iran Sanctions | Office of Foreign Assets Control – U.S. Department of the Treasury, accessed on September 7, 2025, https://ofac.treasury.gov/sanctions-programs-and-country-information/iran-sanctions
25. آمریکا برای ارسال خدمات بشردوستانه به ایران «معافیت از تحریم» صادر کرد, accessed on September 7, 2025, https://ir.voanews.com/a/us-waiver-iran-sanction/5306715.html
26. نجفی: معافیت بشردوستانه‌ برای تحریم‌ها، اصطلاح جعلی و ریاکارانه …, accessed on September 7, 2025, https://www.irna.ir/news/85508465/%D9%86%D8%AC%D9%81%DB%8C-%D9%87%DB%8C%DA%86-%D8%A8%D9%87-%D8%A7%D8%B5%D8%B7%D9%84%D8%A7%D8%AD-%D9%85%D8%B9%D8%A7%D9%81%DB%8C%D8%AA-%D8%A8%D8%B4%D8%B1%D8%AF%D9%88%D8%B3%D8%AA%D8%A7%D9%86%D9%87-%D8%A7%DB%8C-%D8%A8%D8%B1%D8%A7%DB%8C-%D8%AA%D8%AD%D8%B1%DB%8C%D9%85-%D9%87%D8%A7-%D9%88%D8%AC%D9%88%D8%AF-%D9%86%D8%AF%D8%A7%D8%B1%D8%AF
27. اخذ گواهی برای اقلام دارای کاربری‌های دوگانه – پرشین تجارت دوان, accessed on September 7, 2025, https://ptd-co.com/obtain-a-certificate-for-dual-use-items/
28. مراحل اخذ گواهی کاربری نهایی – آیکسپورت, accessed on September 7, 2025, https://ixport.ir/steps-obtaining-end-user-certificate/
29. تجارت تهاتری راهکاری برای تحریم ناپذیر شدن مبادلات ایران – مسیر اقتصاد, accessed on September 7, 2025, https://masireqtesad.ir/116203/%D8%AA%D8%AC%D8%A7%D8%B1%D8%AA-%D8%AA%D9%87%D8%A7%D8%AA%D8%B1%DB%8C-%D8%B1%D8%A7%D9%87%DA%A9%D8%A7%D8%B1%DB%8C-%D8%A8%D8%B1%D8%A7%DB%8C-%D8%AA%D8%AD%D8%B1%DB%8C%D9%85-%D9%86%D8%A7%D9%BE%D8%B0%DB%8C/
30. نکات کلیدی در ارتباط با تهاتر, accessed on September 7, 2025, https://sarafraz.org/important-notes-about-barter/
31. چالش‌های تجارت خارجی در تحریم‌های بین‌المللی و راهکارهای جایگزین – ماد امواج آریا, accessed on September 7, 2025, https://madamvaj.com/foreign-trade-challenges-in-international-sanctions-and-alternative-solutions/